No Apay a ti 28 a Letra Para iti Alfabeto Ilocano

No ibilang ti literatura a sarming ti biag ti maysa a puli, cas rebbengna, nalabit mabalin a cunaen a saan a nasin-aw ti sarming ni Ilocano agsipud iti agtultuloy a panagtukkiad dagiti Ilocano a mannurat ken agipabpablaac cadagiti Ilocano a pagiwarnac, periodico ken dadduma pay a publication outlet iti panangusar ti completo nga alfabeto (A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, Ñ, NG, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z) a kinaagpaysona ket maar-aramat iti inaldaw a pagsasao—iti television, iti radio, cadagiti escuela, cadagiti pagtutungtungan cas public meetings ken ti election campaign, cadagiti padaya ken uray pay iti ordinario a panagpapatang iti uneg ti balay wenno iti trabajo. Cas pagarigan, naaramat amin dagiti 28 a letra iti sumaganad:

Inawisco ni Luzviminda, ti gayyemco nga anac ti juez ti ciudad ti Parañaque ken padac nga agente ti BIR, nga aglugan cami laengen iti jeep, imbes a taxi, a mapan maki-fiesta diay Hagunoy, Bulacan.

Nanipud pay idi nacasursuro tayo nga agsao iti sabsabali a pagsasao, cas iti Filipino, Ingles ken Español, naisungsungtay met nga agusar iti macuna a code-switching, maysa a termino (iti linguistics) a cayatna a sawen isu ti panagsisinublat ti dua wenno nasursuroc a dua a lenguaje, dialecto wenno language registers (nadumaduma a cayat a sawen ti maysa a balicas, cas pagarigan liblibro [books] ken ni accountant ken liblibro [tripe] ken ni veterinario) iti maysa a discurso wenno panagsasarita dagiti tao a macaawat iti nadumaduma a lenguaje/dialecto nga usarenda iti code-switching. Cas pagarigan: “Nacompletemo daytay homeworkmo on cement iti sciencesen, Celia?” Iti panangipapilit dagiti mannurattayo nga Ilocano iti panangusar iti letra C cadagiti proper nouns (nagan ti tao [Camila, Celia], lugar [Caloocan, Lucena]), ngem k cadagiti ordinario a balicas (siak, sika), madlaw ngata met ti estudiante ti panagririnnupir dagiti pagannuruton iti panangusar iti letra c.

No mabalin nga usaren ti c /k/ cas iti complete, di ket mabalin ti siac ken sica? Nalawag nga ammotayo a sangapada ti balicas nga Ilocano, ngem apay nga ipapilit dagiti Ilocano a mannurat nga Ilokano ti rebbengna a panangiletra iti daytoy? No mabalin nga aramaten ti c /s/ cas iti cement, apay nga ipapilit nga ipaletra daytoy cas semento, imbes a cemento, iti Ilocano? Di ket nalaclaca a maawatan ti cayat a sawen no usaren ti “Nag-cough (naguyec) iti uray la a nacais-isbo ni Cornelio,” imbes a “Nagkap iti uray la a nacais-isbo ni Cornelio”?

Dagiti ejemplos a nadacamat iti poste a "Pagannurotan ti Alfabeto Ilocano" iti baba ti mangipakita a masapul tay amin a 28 letras ti alphabet nga insingsing ditoy a pangirepresenta cadagiti phonemes iti Ilocano agraman dagiti phonemes a mausar cadagiti buloden a balicas manipud cadagiti sabsabali a pagsasao iti Filipinas ken casta met cadagiti ganggannaet a pagsasao, cangrunaan ti Ingles ken Español.

Maysa coma daytoy a pagpampanunotan dagiti mannurattayo nga Ilocano a no ibilangtay ti putarenda a literatura a sarming ti biag ni Ilocano, masapul nga usarenda ti 28 a letra ti alfabeto (A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, Ñ, NG, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z), a pangirepresenta iti pannacayebcas dagiti amin a phoneme (pannacairepresenta ti aweng wenno ayug dagiti balicas) cadagiti pagsasao nga us-usarentay nga Ilocano iti inaldaw. Macaitawtaw laeng ti panangikeddeng nga usaren ti 20-letra a Tagalog ABAKADA cadagiti ordinario a balicas (common words) iti Ilocano idinto nga ikeddengda nga usaren ti 28 a letra cadagiti proper nouns (nagan ti tao, lugar) laeng, agsipud ta iti bangir daytoy, ti kinapudnona ket ar-aramaten ni Ilocano iti inaldaw ti 28-letter alphabet—saan a ti 20-letter Tagalog ABAKADA—cadagiti ordinario a balicas ken proper nouns.

Patademem ta panagdengngegmo, Ilocano a mannurat, cadagiti uray cadawyan ken inaldaw a panagsasaritatayo iti Ilocano tapno maalingag ket mabigbigmo a naimbag ti realidad a saan tayo a balud ti Tagalog ABAKADA.

Pagannurotan ti Alfabeto Ilocano

Segun ti Dept. Order No. 81, s. 1987, ti Department of Education, Culture and Sports, nainayon ti 8 a letra, C, F, J, Ñ, Q, V, X, Z, iti 20 letra ti dati nga ABAKADA, A, B, K, D, E, G, H, I, L, M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y, ket ti dagup 28 a letra ti mangbukel iti Alfabeto Filipino ti nailian a pagsasao. Isu mismo dagitoy 28 a letra, A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, Ñ, NG, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z, ti mangbukel iti Alfabeto Ilocano:

1. Letra A a – Aramaten ti letra A cas iti chärt ti Ingles.

a) Aramaten ti letra a cas iti ina, apuy, saan, Manila, Maria.

b) Aramaten ti a cas umuna a vowel ti diphthong cas iti ai (paraiso, Zenaida), ao (siopao, Davao, Agarpao), au (auto, autoridad, Aurelio)

c) Saan nga ibilang a diphthong no di ket dua a syllables dagiti sumaganad: ae (saem > sa-em, Micaela > Mi-ca-e-la), ai (bain > ba-in, maiz > ma-iz, Cain > Ca-in), ao (sao > sa-o, Dadaor > Da-da-or)), au (baul > ba-ul, Mauro > Ma-u-ro)

2. Letra B b – Aramaten ti letra B cas iti b ti boy ti Ingles, wenno cas iti babai, agrucbab, Batac, Belinda, Roberto, Bob.

3. Letra C c – Aramaten ti letra C ket balicsen cas iti c = k cas iti can (balicsen ken) wenno c = s cas iti cell (balicsen sel) ti Ingles.

a) Aramaten ti c = k iti sango ti “a” cas iti cacananacac (my relatives), Calamba, Macario.

b) Aramaten ti c = k iti sango ti “o” cas iti coma, saco, Cotabato, Francisco.

c) Aramaten ti c = k iti sango ti “u” cas iti cusiten, macuna, Currimao, Acuña, wenno

d) Aramaten ti c = k iti ungto ti balicas cas iti mapanac, ulimec, tapoc, ipaasuc, Marivic, Taruc, Tarlac, Sampaloc.

e) Aramaten ti c = s iti sango ti “e” cadagiti dayo a balicas a ti c mismo ket balicsen nga s cas iti cemento (cement), decente (decent or proper), maceta (flowerpot), cepilio (brush), wenno proper names cas Cebu wenno Cecilia.

f) Aramaten ti c = s iti sango ti “i” cadagiti dayo a balicas a ti c mismo ket balicsen nga s cas iti cigarilio, tocino, nacional, pancit (Chinese noodle), wenno proper names cas iti Mendocino, Lucita, Cimatu.

g) Aramaten ti c iti sango ti h (digraph ch = ts) cadagiti dayo a balicas cas iti cha-cha, pochero, chinita, chorizo, wenno proper names cas Marichu, Pacheco.

4. Letra D d – Aramaten ti letra D cas iti dental ti Ingles, wenno cas iti dila, nadaeg, ngarud, Dumaguete, Dante, Rodrigo.

5. Letra E e – Aramaten ti letra E cas iti bed (cama) ti Ingles

a) Aramaten ti e cas iti essem, Paete, Elena.

b) Aramaten ti e cas umuna a vowel ti diphthong cas pagarigan ea (Matea), ei (reina, geisha, Ferreira), eo (tropeo, Simeon).

c) Saan nga ibilang a diphthong no di ket dua a syllables dagiti sumaganad: ea (teatro > te-a-tro), ei (seiz > se-iz)

6. Letra F f – Aramaten ti letra F cas iti fence ti Ingles, wenno fiesta, jefe, Filipinas, Felipe.

7. Letra G g – Aramaten ti letra G cas iti gig ti Ingles, wenno g = h.

a) Aramaten ti g cas iti gapasen, geppasen, aginaw, dagiti, lagip, agsibog, aragaag, bagoong, aguni, areglado, graduado, Laguna, Baguio, Segovia, Segundina, Gloria, Gregorio.

b) Aramaten ti g iti sango ti u cas gu = gw a sarunuen ti letra a cas iti guardia, iguana, lenguaje, agua, guapo, Guadalajara, Guadalcanal, Managua, Guam; wenno gu = gw a sarunuen ti letra i cas iti lingguini, lingguista

c) Iccaten ti letra u iti nagbaetan ti letra g ken e, cas iti panggep (imbes a pangguep), mangged (imbes a manggued). Ngem saan a balbaliwan ti panangiletra cadagiti proper nouns cas ti Guerrero, Bangued, Dumaguete.

d) Iccaten ti letra u iti nagbaetan ti letra g ken i, cas iti dagiti (imbes a daguiti), lagip (imbes a laguip). Ngem saan a balbaliwan ti panangiletra cadagiti proper nouns cas ti Bangui, Panlasigui, Aguinaldo.

e) Mabalin met nga aramaten ti g = h cadagiti bulod a dayo a balicas ken proper nouns iti sango ti “e” cas iti general (Español), Eugenio, wenno

f) Aramaten ti g = h iti sango ti “i” cas iti giñebra, pagina (page), Eligio, Sergio.

g) Aramaten pay ti G = J (cas iti panangbalicas ti j iti jeep wenno jig ti Ingles) cadagiti proper nouns wenno bulod a dayo a balicas cas iti George, Giovanni, arpeggio.

8. Letra H h – Aramaten ti H cas iti help ti Ingles, wenno harana, hopia, harakiri, haan (variant ti saan), Helen, wenno silent h cas iti hour ti Ingles, wenno horas, Horacio, Hortencia.

9. Letra I i – Aramaten ti I cas iti meet wenno feet iti Ingles.

a) Aramaten ti I cas iti sipit, isem, nasudi, Misamis, Alice, Vilma.

b) Aramaten ti i cas umuna a vowel ti diphthong (monosyllabic vowel combination involving a quick but smooth movement from one vowel to another), cas iti ia (napia, Buendia, Sofia), ie (fiesta, Marrieta), io (siopao, Mario), iu (medium, Belgium).

10. Letra J j –

a) Aramaten ti J cas iti jeep ti Ingles, wenno jeepney, jujitsu, rajah, hadji, Jennifer, Joan, John, Joe, Jollibee.

b) Amaten pay ti j = h cadagiti binulod a dayo a balicas cas iti jamon, juez, jefe, jurado, justo, jai-alai, jardin, jarra, wenno proper nouns cas Juan, Alejandro, Alejo, Mejias, Maja.

c) Aramaten ti j ngem saan a balicsen (silent j) cas iti reloj (Español).

11. Letra K k – Aramaten ti k = hard c cas iti kit ti Ingles.

a) Aramaten ti k iti sango ti letra “e” cas iti kellaat, ken (imbes a quen), ket (imbes a quet), dackel, bukel, Kendra, bekkel, pekkelen.

b) Aramaten ti k iti sango ti “i” cas iti kilo, kilawen, nasakit, Shakira, ikkis, sikkil.

c) Cas nadacamat iti No. 3a, 3b, ken 3c iti ngato, aramaten ti c imbes a k iti sango ti “a”, “o”, ken “u”.

12. Letra L l – Aramaten ti L cas iti l ti lad ti Ingles.

a) Aramaten ti l cas iti lanut, adalem, linabag, loco, naglusdoy, apal, dawel, ipil-ipil, tukkol, masapul, plano, flete, supli, ejemplo, pluma, Lauro, Laguna, Marisol.

b) Sucatan iti li ti ll cadagiti buloden a dayo a balicas cas cabalio imbes a caballo, botelia imbes a botella, talier imbes a taller, rondalia imbes a rondalla, tortilia imbes a tortilla.

c) Aramaten ti doble ll cadagiti balicas cas iti kellaat (balicsen a kel-la-at), selleng (balicsen a sel-leng), sullat (balicsen a sul-lat). Mabalin nga iccan iti hyphen (-) ti nagbaetan ti doble ll tapno saan a mapagriruan doble ll = li, cas pagarigan, kel-laat, sel-leng, sul-lat.

d) Ngem saan a balbaliwan ti panangiletra cadagiti proper nouns cas iti Minglanilla, Estudillo, Agoncillo, Villamor, Tordecillas

13. Letra M m – Aramaten ti M cas iti madam ti Ingles, wenno cas iti imam, lames, Manila, Gemino, Amalia, Miriam.

14. Letra N n – Aramaten ti N cas iti nun ti Ingles, wenno nanang, sinsinan, Nonoy, Nida, Miranda, Soliman.

15. Letra Ñ ñ – Letra (balicsen enye) a naggapu iti Spanish alphabet, aramaten ti Ñ cadagiti dayo a balicas cas iti cañaw (Igorot), baño (Spanish), La Tondeña, Viña.

16. Letra NG ng – Maibilang ti digraph (a pair of letters used to write one sound or a sequence of sounds that does not correspond to the written letters combined) NG a letra iti Ilocano agsipud ta mabalin a rugi ti balicas (ngipen), tengnga ti balicas (singin), wenno ungto ti balicas (dinengdeng). Aramaten ti ng cas iti ngarud, pangen, taeng, Canlubang, Panganiban, Nguyen.

17. Letra O o – Aramaten ti O cas iti potential ti Ingles.

a) Aramaten ti o cas iti ulo, loco, riro, sagibo, guapo, Olongapo, Pedro, Eduardo, Ofelia.

b) Aramaten ti o nga umuna a vowel ti diphthong cas iti oa (Paoay, Rumbaoa), oe (Noemi), oi (oido, Eloisa)

18. Letra P p – Aramaten ti P cas iti pops ti Ingles.

a) Aramaten ti p cas iti arapaap, principe, naipit, apo, putar, Pantaleon, Pedro, Pilar, Ponciano, Pulaski.

b) Aramaten ti p iti sango ti h, ph = f, cas iti Philippines, Phillip, phantom, phenomena.

19. Letra Q q – Aramaten ti letra Q = kw cas iti quart iti Ingles wenno q = k cas iti quizas ti Español.

a) Aramaten ti Q = K cadagiti ganggannaet a proper nouns cas ti Qatar, Qantas, Iraq.

b) Sucatan ti qu iti k cas cadagiti sumaganad: iti sango ti e cas iti ket (imbes a quet), ken (imbes a quen); iti sango ti i cas iti kitaen (imbes a quitaen), makina (imbes a maquina)

c) Aramaten ti qu = kw iti sango ti a cas iti aquatica, Quantico

d) Aramaten ti q = k iti sango ti ue (querida, cheque, Parañaque, Quezon, Raquel)

d) Aramaten ti q = k iti sango ti ui cas iti Quirino, Aquilino

e) Aramaten ti q = k iti sango ti uo (quota, status quo, quorum).

20. Letra R r – Aramaten ti R cas iti reporter ti Ingles.

a) Aramaten ti r cas iti riro, anaraar, Ramon, Aurora

b) Aramaten ti rr (doble r) iti derraas, serreken, terreden, Ferrer

21. Letra S s – Aramaten ti S cas iti seasons ti Ingles.

a) Aramaten ti s cas iti salonpas, agpusipos, Sorsogon, Ramos, Selma

b) Aramaten ti s iti sango ti h cas iti shampoo, shabu, Sherma, Sheila

c) Aramaten ti doble s cas iti essem (es-sem), disso (dis-so), agassideg (a-gas-si-deg)

22. Letra T t – Aramaten ti T cas iti tomato ti Ingles.

a) Aramaten ti t cas iti taltalon, paltat, Tondo, Tomas.

b) Aramaten ti t iti sango ti h cadagiti dayo a balicas wenno proper nouns cas iti thanks, Thomas, Thelma

23. Letra U u – Aramaten ti U cas iti inutile ti Ingles.

a) Aramaten ti u cas iti putar, masapul, umay, impromptu, Laguna, Segundina, Saludez, Ragu.

b) Aramaten ti u nga umuna a vowel ti diphthong: iti sango ti a cas iti guapo, cuarto, lenguaje, Eduardo; iti sango ti e cas iti puerta, encuentro, Lafuerte; iti sango ti i cas iti linguini, linguista, Luisa.

c) Aramaten ti u iti sango ti o cas iti quorum, status quo.

24. Letra V v – Aramaten ti V cas iti valid, believe ti Ingles. Aramaten ti v cas iti vanidad, ave, verde, vino, violin, ivotos, Valentina, Velez, Vicky, Devon.

25. Letra W w – Aramaten ti W cas iti win ti Ingles. Aramaten ti w cas iti wanawan, wen, yawid, widawid, daniw, ulaw, sagawisiw, Palawan, Winifreda

26. Letra X x – Aramaten ti X cas iti fix wenno X = Z cas iti xenophobia ti Ingles. Aramaten ti x = ks cadagiti dayo a balicas cas iti fax, taxi, Dupax, Felix, wenno x = z cas iti xerox, Xena

27. Letra Y y – Aramaten ti Y cas iti yard wenno ploy ti Ingles.

a) Aramaten ti y cas iti yawat, yawis, mayat, tayyec, agmamayo, Apayao, Yolanda.

b) Ipasaruno ti y iti a cas iti umay, pagay, nam-ay, ramay, Albay, Aglipay (equivalent to ai diphthong).

c) Ipasaruno ti y iti e cas iti hey, Rodney (equivalent to ei diphthong).

d) Ipasaruno ti y iti o cas iti pul-oy, sal-loy, umal-lucoy, Savoy, Hagonoy, Roy (equivalent to oi diphthong).

e) Ipasaruno ti y iti u cas iti icuy-at, nacapuy (equivalent to oi diphthong).

28. Letra Z z – Aramaten ti Z cas zipper wenno quiz ti Ingles. Aramaten ti z cas iti zapatos, lanzones, manzanas, arroz, zigzag, Rizal, Zulema, Zenaida, Lapaz, Pelaez.

Othography: Elegance vs. Practicality

“Awrelyo Solber Agkawili” is one way to spell “Aurelio Solver Agcaoili”. But we do not use “Awrelyo Solber Agkawili” simply because the latter spelling is, er, more esthetically elegant. That’s why we prefer “Monique” to “Munik”, “Juan” to “Hwan”, “Zacarias” to “Sakarias”, “Parañaque” to “Paranyake”, “Quezon” to “Keson”, etc. Also, we use the “elegant” spelling because they are proper nouns, and as such, they are an exception to the “rule”—the use of the orthographically-challenged 20-letter Tagalog ABAKADA of Lupe K. Santos.

It's probably easier to illustrate elegance than to explain it. Say, you have a beautiful dining table covered with a beautiful linen or damasque piece on top of which are your regal plate settings. Well, it's beautiful as it is. But add a flower vase with a decent (gorgeous is even better) flower arrangement in the middle--wow, that's elegant! Probably the same thinking that goes into why the French are who they are and why they'd probably restore the use of the guillotine for the first soul who'd dare say something about changing the way they spell...

Well, it is a given that we prefer the “elegant” spelling of our names, places, etc., but are we nuts to think “fiesta” is not that elegant and so we spell it as “piesta” or “pista”? Is “general” less elegant than “heneral”? Is “giñebra” less elegant than “hinyebra” [what's that?] Is “cemento” less elegant than “semento”? Is “pancit” less elegant than “pansit”?

We have since dropped the use of “quen”--we use “ken” instead. Now we use “dagiti” instead of “daguiti”, “awan” instead of “aoan”. It’s all right in these cases because esthetically, there is no loss in--yup, you guessed it--elegance. In fact, it makes sense. However, I'd probably prefer "querida" to "kerida". Somehow, "kerida" has the effect of removing the sense of adventure innate in "querida"! So there you are: the one thing that should be standard rule is to have the spelling such that the resulting word looks and sounds elegant with nary a loss in the intended meaning!

As for the use of hard “c” as in “Ilocano”, well now, that’s simply elegant! Using “Ilokano” is, um, like you’re having a hard time moving your bowels!

Saluyot, anyone?