Ortografia: Ilocano, Saan nga Ilokano

Tunggal makitac ti spelling nga “Ilokano”, “Iluko”, “Iloko”, ken “Cebuano”, diac magawidan ti agsanantec ken agbalaw no isu ketdi daytoy tay masasao nga "inconsistency" wenno “double standard.” Nanipud idi nacapuotacon ket “Ilocano”, “Iluco” ken “Iloco” met ti sigud nga spelling dagitoy. Ne, awan pinagbaliwan ti spelling ti “Cebuano”. Apay? Apay a binaliwan ti spelling ti "Ilocano", "Iluco" ken "Iloco" (babaen ti panangsucat ti "c" iti "k") idinto ta saan a binaliwan ti spelling ti "Cebuano", cas pagarigan, "Sebuano" wenno "Sebuwano" coma?

Segun ti 1987 Patnubay sa Ispeling, (nga inamendaran ti 2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino) inkeddeng ti Departamento nga usaren iti Filipino dagiti letra C, F, Ñ, J, Q, V, X, ken Z--letra nga ususaren ti Spanish alphabet--cadagiti sumaganad a categoria:

1. Proper nouns--nagan ti tao, lugar, institucion, kdpy.

2. Technical terms--a narigat nga itarus iti Filipino ket mabalin nga agbaliw ti cayatna a sawen no baliwan ti spellingna.

3. Dagiti sao wenno balicas a naggapu cadagiti nacaitubuan a pagsasao iti Filipinas (cas pagarigan, Ilocano, Cebuano, Hiligaynon, Bicol, ken dadduma pay) nga addaan iti naan-annay a cultural flavor.

Cas pagarigan--cas pagarigan laeng--tungpalen ti umuna ken maicatlo a categoria ti pagannurotan (1987 Patnubay sa Ispeling), saan a masapul a sucatan ti 'c' iti Ilocano iti 'k'. Ilocano latta, haan nga Ilokano.

Iti e-mail a naawatco, castoy met ti panangipalawag ni Dr. Jessie Grace Rubrico, maysa a linguistics expert ken language consultant: "The revision is done to accommodate the phonemes of other Philippine languages (and of foreign languages like English and Spanish) adopted in Filipino, not the other way around. For example, f and v are found in other Philippine languages... The letters q, x, z, j, and ñ have been used in Philippine languages for borrowed words and terms..."

Isut' gapuna a babaen daytoy nga interpretation, saan a masapul a suroten ti Ilocano ti 1987 Patnubay sa Ispeling wenno ti 2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino. Nabayagen nga adda elegante, completo ken napintas nga ortografia nga ar-aramatentay nga Ilocano ket isu daytoy ti Spanish orthography (A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, Ñ, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z). Dackel a paset ti napintas a Literatura Ilocana ti naputar babaen daytoy nga ortografia. Ket pimmintas pay idi na-streamline bassit babaen ti panangiturong ti Bannawag, ti popular a periodico ti Ilocandia. Cas pagarigan, binaliwan ti spelling dagiti sumaganad:

daguiti > dagiti

daguidi > dagidi

quen > ken

quet > ket

maquina > makina

pumanao > pumanaw

aoan > awan

Kinapudnona, saan a ti Ilocano laeng ti nagusar iti Spanish orthography no di ket agraman pay ti Tagalog. Siripen dagiti umuna nga edicion ti Ibong Adarna ken ti Florante at Laura ni Francisco Baltazar.

Agsipud ta nabayag metten nga us-usaren dagiti mannurat iti Ilocano--ken casta met dagiti mangisursuro nga agus-usar iti Ilocano--ti ABAKADA (A, B, K, D, E, G, H, I, L, M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y) a nabaliwan babaen ti pananginayon ti 8 a letra (C, F, Ñ, J, Q, V, X, ken Z segun ti 2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino), adda dagiti pada nga Ilocano nga agkedked nga agsubli iti Spanish orthography. Cunada a familiaren dagiti ubbing iti original nga ABAKADA a duapulo ti letrana (ti alfabeto a pinatanor ni Lupe K. Santos para iti Tagalog nga isu a napili a parang-ayen a sangcailian a pagsasao). Mamatida a no agsublitayo iti Spanish orthography sabali man daytan a mainayon a sursuruen dagiti ubbing ken dagiti amin. Pues, no amirisen, ditay nalipatan no casano nga usaren ti Spanish orthography agsipud ta ditay met insardeng nga usaren daytoy cadagiti nagnagan ti tao, dagiti nagnagan ti lugar, ken dadduma pay. Duapulo ket pito (27) laeng ti bilang ti letra ti Spanish orthography. Pagrigatan ket dayta a sursuruenen idinto a rinibribu a characters ti sursuruen dagiti Japanese ken Chinese iti cabucbucodanda a sistema ti panagsurat (iti categoria nga ideographic)?

Maysa pay, mamatiac a dacdackel a sakit ti ulo ti panangsursuro iti re-spelling dagiti binulod a ganggannaet a balicas, cas iti "intertransleytabiliti," imbes a ti original nga "intertranslatability." Wenno ti "kaf" imbes a "cough." No agdadamoca ket nalabit ulitem a sirigen dagitoy ket apirasem ta timidmo wenno lipakem ta teltelmo gapu iti panagalla-allam no ania a buric wenno sadino a lubong ti naggapuan dagitoy. Ket tonno nairuamca nga ag-spelling iti "intertransleytabiliti" wenno "kaf" ket (yad-adayo ni Apo Dios) usarem dagitoy iti English composition mo a ket, 'sus Maria... 'Imbag no adda aramatem nga spell-checker!

Imasna ket cas pagarigan suroten ti Ilocano dagiti pagannurotan segun ti 2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino, kinaagpaysuanna ket ipalubos daytoy ti panangusar iti Spanish orthography segun dagitoy sumaganad a pagannurotan:

1. Letter C is maintained regardless of its sound representation if the word is borrowed wholly in its original form as in Cataluña, carbohydrates, coup d’etat, central, civic.

2. Letter Q is maintained in borrowed words containing letter Q regardless of its sound if the word is borrowed wholly in its original form as in: quo vadis, porque, quartz.

3. The letter Ñ is maintained in borrowed words from Spanish as the source language in: proper nouns as La Tondeña, words with a unique cultural flavor as piña.

4. Letter X is maintained regardless of its sound representation if the word is borrowed wholly in its original form as in x-ray, oxide, Xavier.

5. The letter F is maintained in borrowed words containing the letter F if the word is borrowed wholly in its original form as in fax, Finland.

6. Letter J is maintained in words containing letter J if the word is borrowed wholly in its original form as in: John, Joseph, juice.

7. Letter V is maintained in words containing sound V if the word is borrowed wholly in its original form as in: valium, vitamin, Veronica.

8. Letter Z is maintained in borrowed words to represent sound /z/ if the word is borrowed wholly in its original form as in: zebra, Zamboanga, zinc.

Iti ababa ken nalawag a panaritaan, no la ketdi saan a baliwan ti spelling ti buloden a sao wenno balicas iti English, Spanish wenno sabsabali pay a nacaitubuan a pagsasao iti Filipinas ken dagiti ganggannaet a pagsasao, maipalubos ti panangusar cadagiti letra C, F, Ñ, J, Q, V, X, ken Z--dagup a naggapu iti Spanish alphabet (wenno English alphabet malacsid iti Ñ).

No maipanggep iti banag a recognizability wenno pannacailasin ti balicas a binulod iti imatang dagiti dayo wenno ganggannaet, nalabit nalaclacada nga ilasin ti "intertranslatability" ngem ti "intertransleytabiliti," "cough" ngem ti "kaf." Maipanggep met iti economia wenno panangusar iti cabassitan a bilang ti letra iti panangforma ti balicas: 20 letters ti "intertranslatability" idinto a 21 letters ti "intertransleytabiliti," 10 letters ti "conference" idinto a 12 letters ti "kumperensiya." Ket no maipapan iti uniformity ken intertranslatability, lipaten a pacasicoran dagitoy agsipud ta ditay met ngarud baliwan ti original spelling ti gangganaet a balicas a bulodentayo.

Cadagiti mannurat iti Ilocano: apay a dagiti immun-una wenno dadaan ken nairteng a pagannurotan ti Tagalog ABAKADA ti sursurotenyo idinto ta nairanta dagitoy iti pannacadevelop ti Pilipino (Filipino itan) cas national language ti Filipinas--saan a nairanta nga ipacat iti Ilocano, Cebuano, Hiligaynon, Bicol, kdpy? Ket cas pagarigan--cas pagarigan laeng--surotenyo dagiti walo (8) ken barbaro a pagannurotan iti ngato cadagiti buloden a ganggannaet a balicas, apay diyo padapadaen nga aramaten dagitoy a pagannurotan cadagiti cabucbucodantay a balicas, cas iti maimutectecanyo a panangusarco iti Spanish alphabet iti daytoy a blog. Segun ti General Rule I ti 2001 Revisyon, pinawaywayan ti pannacausar dagiti letra C, F, Ñ, J, Q, V, X, ken Z (a naggapu iti Spanish alphabet) a saan laeng a cadagiti proper nouns (nagnagan ti tattao, luglugar, instituciones, kdpy.), technical terms, ken dagiti sao a naggapu cadagiti ethnic minority Philippine languages no di ket "all borrowed words regardless of variety including everyday language of the informal or conversational variety which contains words using any of the eight letters." Met la gayam...

Napintas ken elegante ti Spanish orthography ket, ulitec manen, isu ti inusar ti Bannawag iti nabaybayag sacbay a bimmallasiw (no apay, diac ammo) iti ABAKADA. Di met pagduaduaan nga ad-adu ti alicamen wenno rimientam no usarem ti Spanish alphabet imbes a ti ABAKADA. Di met cunada nga agballigi tay caadduan ti abalbalayna?

No agpasiarac iti Umuna a Panid ti Wikipedia, Iluko.com, Lecsion iti Fisica a Mausar ti Pagsasao nga Iloco ni Joel B. Manuel (mangisursuro iti high school sadiay Banna, Ilocos Norte, ken nangabac iti Umuna a Gunggona iti 2005-2006 RFAAFIL Salip ti Sarita) ken dadduma pay, diac mapengdan ti umisem iti bangbangir no macakitaac iti nayaw-awan nga spelling dagiti ordinario a balicas a nacausaran ti Spanish alphabet (cas pagarigan, articulo, cruz, escultura, biografia, servicio publico). Cayatna a sawen, adda pay la nabati a naan-annay a gutad ti nacairuaman nga ortografia. Iti bucod a panirigan, dackel a biddut ti panagincucuna a tumutop dagiti pagannurotan ti ABAKADA ken 1987 Patnubay sa Ispeling a mangtiped iti panangusar cadagiti letra C, F, Ñ, J, Q, V, X, ken Z ti Spanish alphabet cadagiti ordinario (ti macuna a "karaniwang pang-araw-araw") a balicas idinto a maipalubos ti panangusar cadagitoy iti nagan ti tao, lugar, institucion, kdpy. Paidaman ti cannigid sa pabus-oyan ti cannawan. Ibturantay cadi daytoy a balancing act?

No suroten ti sentido comon, ipawayway ngarud ti Spanish orthography iti total a lexicon ti Ilocano--awan labasna. Napimpintas. Elegante. Ken mabalin a lipaten a pacariribucan ti panagincucuna nga umno iti maysa ngem saan iti sabali.

Camaudianna, no adda man mangipagarup a ti panangusar iti ortografia ti España (ti colonizer tayo iti uneg ti tallo a siglo) ket maibilang a "colonial mentality", nalabit isu daytoy tay agduyos iti indayog ti syllogism ken maimatangan nga agtoctocar iti lira iti arpad dagiti ulep. Lagipen a ti Estados Unidos ket addaan iti nasuroc a 2000 a pagsasao dagiti native American Indians ngem uray pay no casta pinili na ti Ingles, babaen ti panangivoto ti Senado ti U.S. Congress idi Mayo 2006, cas sangcailian a pagsasao. Pagsasao nga impatawid ti England a nang-colonize iti America.