Ilocano language, culture, literature

Friday, September 21, 2007

Agdinnungpar a Lubong Dagiti Ilocano

Cabayatan ti panagur-urayco idiay Honolulu International Airport iti connecting flight a mapan diay Hilo iti daytay napan a lawas, nangegco a casla naggurruod ti bucsitco ket ti hotdog stand iti sango ti nagtugawac iti waiting area ti immuna a nacaawis caniac. Agsipud ta cas met la Filipino ti agtatacder iti licud ti hotdog stand, impasacsacco iti Ilocano ti panagkiddawco iti dua a hotdog. Napaisem a dagus ket dinamagna no sadino iti cailocuan ti naggapuac.

Nagsubliac iti tugawco ket inyawatco ti maysa a hotdog iti caduac a nagviaje. Adda pangubingen a nagtugaw iti licud ti nagtugawanmi. Apaman a nangegna nga Ilocano ti pagsasaomi, bimmaw-ing ti adda iti licudmi ket inyam-ammona ti bagina a taga-Pasuquin, Ilocos Norte, sana dinamag no sadino met diay cailocuan ti naggappuanmi.

Uray pay diay taga-Ilocos Norte a babai a cashier iti store a cadenna ti open cafeteria ken sanguen ti information/ticket booths iti uneg ti USS Arizona Memorial National Park diay Honolulu ket awan man impadlaw na a "reglamento ti management" a mangikeddeng a makisarita isuna cadagiti customers iti English--ta nalabit awan sa met casta a reglamentoda. Ilocano ti naragsac a pannakisaona cadacami bayat ti panangasicasuna cadagiti ginatangmi.

Dimo mapagriruan a maragsacan dagitoy pada nga Ilocano a macangeg iti padada nga Ilocano nga agsao iti Ilocano. Cas man la mayarig iti nalagda a panait wenno lubid ti pagsasao nga Ilocano no agdadanon dagiti Ilocano iti Hawai'i—uray sadino a lugar ti Hawai'i ti pagkikitaan/pagdadanonan. Nacaricnaac iti naan-annay a rugso ti panangipalanguadco iti kina-Ilocano. Nangruna ket ammoc nga adda Ilocano language program iti University of Hawai’i (Manoa) ken mangisursuro sadiay ni Dr. Aurelio S. Agcaoili, maysa cadagiti napeclan a mangidurduron iti pagsasao nga Ilocano, saan laeng iti Hawai’i no di ket pay iti Filipinas.

Isu a maldaangannac a macadamag nga in-inut a rumisay dagiti agusar iti Ilocano iti mismo a cailocuan, aglalo ket nabasac ti libro (When Languages Die) ni K. David Harrison, Assistant Professor of Linguistics diay Swarthmore College, bunga ti panagsukisocna iti nadumaduma a suli ti lubong cadagiti pagsasao a pimmusayen wenno dandanin pumusay. Cuna ni Harrison a saan la a ti pagsasao ti mapucaw no pumusay daytoy no di ket ti entero a sursuro, capanunotan, ken cannawidan, nangruna no saan a documentado wenno naimaldit dagitoy.

Segun ti panangisalaysay ni Apo Jimmy Agpalo, Jr., iti blogna a a napauluan iti “Ania, maiparit ti agsao iti Iloco?” [KAMALIG (kamalig.blogspot.com/2007_06_01_archive.html, June 4, 2007)], iti agdama a casasaad ti pagsasao nga Ilocano, ti panangiduron ti govierno iti pagsasao a Filipino ken Ingles cas nailian a pagsasao ket agtulid a papatayennanto dagiti sabsabali a pagsasao cadagiti nadumaduma a region, agraman Ilocano, ti Filipinas.

Tallo dagiti cangrunaan nga ibilang ni Apo Agpalo no apay a nadaras ti panagsacnap ti pagsasao a Filipino a buloy met ti nadaras a panagpasuli ken pannacapadiski ti pagsasao nga Ilocano:

1) Iparit dagiti pagadalan (high school) iti agsao iti Ilocano. Multa: piso ti tunggal balicas (iti agdama a panawen)! Nasken nga English wenno Filipino/Tagalog ti usaren a pagsasao. Cangrunaanna la unay ti English. Ngem iti panagsasarita, mabalin ti Filipino/Tagalog wenno English wenno Taglish.

2) Saanen a nacacasdaaw a no mapanca iti shopping mall cadagiti dadackel a ciudad no Filipino/Tagalog ti pannakisaoda kenca, iti dua a rason: a) saanda nga Ilocano; b) reglamento ti management a cas marketing technique.

3) Dakkel nga ilgat ti migration ti aggapu cadagiti ca-Tagalogan. Umuna, dagiti non-Ilocano-speaking nga empleados dagiti mall ken ti familiada nga awitda ta adda la ngarud dita ti trabajoda. Maicadua, umad-adu nga umad-adu dagiti Muslim traders ken dadduma pay a non-Ilocano-speaking traders cadagiti shopping malls ken dadduma pay a lugar ti negocio. Ket agsasao met dagitoy ti Filipino/Tagalog. Maicatlo, gapu ta adda ti trabajo a masapulan cadagiti shopping malls, adu met iti dumayo a makipagnaed, iti dua a rason: agnegocio ken agtrabajo.


“No damagem no casano a lappedan ti tagalogization,” innayon ni Apo Agpalo, “saanco a masungbatan dayta. Ngamin, addaanac met iti tallo a rason:

“1) diac nasursuro dayta iti escuelaan, ta ti nasursuroc ket no casano ti agsao iti gangganaet a lenguahe (a di siaannugot ti ricnac ken napilitanac laeng tapno maliclicac ti multa a binting tunggal balicas.)

“2) obligadoac met nga agsao iti Tagalog iti pagtagilacuac iti nateng ken frutas, ta amkec met a panawandac ti/dagiti customers ken dida umay gumatang caniac no didac maawatan wenno mabainda a gumatang no dicam agkinnaawatan

“3) daytoy a paricut ket saanco a cabucbucodan a paricut no di ket sapasap. Ngarud, sapasap met laeng coma wenno caadduan ti agtignay, a saan ket a sisiac wenno sumagmamano laeng. Cas individual, cas ama, cas writer, cas comerciante, cas umili, adu ken adu a banag ken immatang ti nasken nga isecsec iti priority.”

Babaen ti panagsukisoc ni K. David Harrison, dagitoy mismo insalaysay ni Apo Jaime Agpalo, Jr., ti mangpapatay iti Ilocano iti Filipinas. Ket dinto nacascasdaaw no ti Hawaii ti sumaruno a cangrunaan nga Ilocandia ti lubong.